می‌گویند تاریخ نمایش عروسکی از همان لحظه‌ای که انسان نشسته در کنار آتش متوجه سایه خود و اشیاء پیرامونش در دیوارهای غار شد و یا وقتی نخستین عروسک‌های خود را با جان بخشیدن به هر اشیاء پیرامونش برای سرگرمی و یا به عنوان نشانه‌ای از نیروهای ماوراء‌الطبیعی آغاز شده است اما به هر حال هر چه که بود این نکته واضح است که نمایش‌های عروسکی از کهن‌ترین انواع نمایش در سراسر جهان و به ویژه شرق، که کهن‌ترین شیوه‌های نمایشی عروسکی در آن یافت شده‌اند، به شمار می‌آید در ایران نیز نمایش عروسکی قدمتی کهن دارد چنان که نظامی گنجوی نیز در شعر خود به این نکته اشاره نمود و متذکر میشود که در دوران بهرام گور ساسانی شش هزاراستاد سرگرمیساز که بخشی از ایشان نیز در لعبت بازی مهارت داشته‌اند از هندوستان به ایران آورده می‌شوند تا به سرگرم نمودن خلق بپردازند. در دوران پس از اسلام نیز به ویژه از قرن چهارم هجری دیوان شعرای نامداری چون خیام، فردوسی و اسدی طوسی پر است از اشارتی به انواع نمایش‌های عروسکی، اما محکم‌ترین سندی که در این رابطه وجود دارد همانا اشاره ملاحسین واعظ کاشف سبزواری در فتوت‌نامه سلطانی‌ست که لعبت بازان را در نسخ اهل بازی از اصحاب اهل معرکه ذکر می‌نماید در مورد انواع نمایش عروسکی روزگار خود که در شب و روز اجرا می‌شده‌اند و اصطلاحاً «خیمه» و «پیش‌بند» نامیده می‌شدند مطالبی هر چند کوتاه را می‌نویسد و یک مجلس را نیز به طور مختصر معرفی می‌کند. کار این گروه‌های عروسک باز نیز پس از دوران صفویه رونق می‌گیرد و انواع نمایش‌های عروسکی در نقاط مختلف ایران رواج می‌یابند که از جمله آنها می‌توان به «سایه‌بازی»، «پهلوان کچل (پنج)»، «حاجی مبارک»، «خیمه شب بازی»، «شاه سلیم بازی»، «خم‌بازی»، «جی‌جی وی جی» اشاره نمود. این نمایش‌ها نیز دوران اوج خود را در دوران حکومت قاجار تجربه کردند چنان که روایت کرده‌اند که در این دوران شخصی به نام کاکاه محمد شیرازی با ورود تعدادی عروسک که با خود از چین آورده بود این هنر را دچار تحولی نمود و پس از آن در دوره پهلوی به دلیل ورود سرگرمی‌های جدید کم‌کم از دور خارج شدند. هر چند که هنوز تا پایان حکومت پهلوی در بنگاه‌های شادمانی و برخی از قهوه‌خانه‌های جنوب شهر تهران و بعضی از شهرهای بزرگ هنوز گروه‌های کوچکی وجود داشتد که نمایش‌های عروسکی سنتی را اجرا می‌کردند اما به مرور با فوت این اساتید صحنه از وجود پیش‌کسوتان نمایش‌های عروسکی سنتی خالی شد و اکنون در کنار معدود اساتید باقی‌مانده تنها برخی از فارغ‌التحصیلان تئاتر که امکان بهره بردن از محضر آخرین بازماندگان این هنر را داشته‌اند در جشنواره ها و مدارس به اجرای یکی از شیوه‌های رایج در این نمایش‌ها خیمه‌شب بازی نخی مشغولند. امروز دیگر کسی نیست که بتواند سایه‌بازی سنتی را اجرا نماید و از میان نمایش‌ها عروسکی دستکشی تنها «جی‌جی‌وی‌جی» شیراز که ردپای نمایش «پهلوان کچل» را در آن می‌توان دید هنوز توسط مطربان سپیدموی اجرا میشود و نمایش عروسکی نخی که گفته میشود در آن داستان‌های فراوانی اجرا می‌شده است اکنون تنها منحصر به اجرای داستان بارگاه سلیم‌خان است.
در میان نمایش‌های سنتی عروسکی نمایش «پهلوان کچل (پنج)»، که در آن پنج عروسک پهلوان کچل، معلم، عروس (دختر)، وروره‌جادو (شیطان) و رستم نقش محوری داشته‌اند، از معروفیت به‌سزایی برخوردار بوده است و گفته میشود که شخصیت های نمایش «قره‌گز» در ترکیه تحت تأثیر شخصیت پهلوان که رندی نظرباز است به وجود آمده‌اند این نمایش با عروسک‌های دستکشی اجرا می‌شده صدای عروسک‌ها توسط سوتی به «صفیر» توسط عروسک گردان ایجاد می‌شده است در یکی ازداستان‌های معروف این نمایش پهلوان کچل انسانی فریبکار است که با وسوسه‌ی وروره‌جادو (شیطان) معلم را می‌فریبد تا به دختر (عروس) او دست یابد اما رستم با وی مقابله نموده و شکستش می‌دهد و در داستانی دیگر او پهلوانی‌ست که برای نجات نامزد خود به جنگ وروره‌جادو و فرزندانش می‌رود و این همان داستانی است که در «جی‌جی‌وی‌جی» شیراز نیز اجرا میشود با این تفاوت که این بار قهرمان محوری «قلی» نام دارد.
در «پهلوان کچل» گاه پهلوان نوکری سیاه نیز دارد که مبارک یا فیروز نامیده میشود وشیرین‌کاری‌ها و ماجراهای مربوط به خود را دارد. در سال‌های اخیر اجرای این نمایش گزارش نشده است. دیگر نمایش عروسکی معروف ایرانی که اکنون نیز رواج بیشتری دارد و بیشتر آن را تحت عنوان «خیمه‌شب‌بازی» می‌شناسند «بارگاه سلیم‌خان» یا «شاه سلیم‌بازی» است. گفته میشود در این نمایش که با عروسک‌های نخی اجرا میشود قصه‌های متعددی چون هولاردهند، چهار صندوق، بیژن و منیژه و . اجرا می‌شده است اما تنها نمایش که در سال های اخیر توسط اساتید پیش‌کسوت این نمایش حداقل ظرف نیم قرن اخیر اجرا شده است مجلس بارگاه سلیم‌خان بوده است که برماجرای زندگی در دربار سلیم‌خان یمنی، عروسی پسر او و ماجراهای مبارک نوکر سیاه دربار کهب سیار بازیگوش است می‌پردازد عروسک‌های این نمایش با توجه به حرکاتی که دارند با دو تا شش نخ اداره می‌شوند و صدای آنها نیز توسط «صفیر» عروسک‌گردان (استاد) ایجاد میشود.
در هر دو شیوه یاد شده با توجه به اجرای این آثار در مجلس شادمانی گروه موسیقی از ارکان اصلی به شمار می‌آید که معمولاً متشکل از یک تنبک، یک کمانچه و گاه یک تار است که در دوره معاصر به ویژه در «جی‌جی‌وی‌جی» گاه به جای کمانچه از ویلن نیز استفاده شده است.
ضمناً در هر دو این نمایش ها مرشدی در پای خیمه مستقر می‌گردد که ضمن ایفای نقش دیلماج (مترجم) عروسک‌ها به عنوان راوی و هدایت‌گر مجلس و همچنین بازیگری که با عروسک‌ها وارد بازی میشود نیز عمل می‌نماید چنان که می‌توان این نمایش‌ها را تلفیقی از نمایش عروسکی و زنده دانست.
از اساتید به نام نمایش‌های عروسکی که نام آنها در سفرنامه‌های مستشرقین در دوره قاجار و همچنین گزارش‌های موجود در دوران متأخر آمده است می‌توان به «کاکا محمد شیرازی»، «لوطی عظیم»، «لوطی رمضان»، «احمد خمسه‌ای»، «علی‌اصغر و علی‌اکبر (احمدعلی)» اشاره نمود.
درباره این سایت